W Stołpsku powstała kaplica grodowa św. Wojciecha, na co wskazuje wezwanie kościoła, zanotowane w wizytacji z 1598 r., analogiczne do kościoła w niedalekim Raciążu, związanego z ośrodkiem grodowym i zachowanym urzędem kasztelanów raciąskich, który przetrwał upadek grodu książęcego tamże. Łączę te fundacje kościołów grodowych na Mazowszu pod wezwaniem wybitnego męczennika z początkiem XII w. i fundacją klasztoru benedyktynów w Płocku z kościołem św. Wojciecha. Kult św. Wojciecha, który zginął na misyjnej wyprawie do pogańskich Prusów w 997 r., wskazuje czytelnie na program misyjny kościoła płockiego w tym zakresie. Kult już wtedy mógł się materializować figurką św. Wojciecha, może drewnianą rzeźbą, odpowiednio pomalowaną, czczoną w kościele, zapewne w głównym ołtarzu lub w sąsiedztwie.
………………………………………………………………………………………………
Gród w rejonie dzisiejszego Stupska zachował się ok. 3,5 km na południowy zachód od kościoła, tj. 500 m na południe od drogi do Dąbka. Jest to grodzisko pierścieniowe o średnicy 80 m, o wysokich wałach, sięgających do wysokości 5-6 m licząc od poziomu płytkiej fosy zewnętrznej, a wysokości do 2,7 m licząc od strony wewnętrznego majdanu. Majdan jest niewielki, liczy dziś ok. 15 m. Znalezione tu znaleziska archeologiczne pozwoliły datować go na XI-XII w. Zapewne obok, od strony północno-zachodniej i południowej, mieściły się osady podgrodowe, bowiem znaleziono tam liczne fragmenty wczesnośredniowiecznej ceramiki. Tu też mógł mieścić się targ kontrolowany przez gród, na którym dokonywano wymiany lokalnej towarów, środków pieniężnych i innych walorów. Sieć targów uporządkowała wymianę na rynku lokalnym, poddając ją kontroli aparatu państwowego, co zapewniało stałe dochody. Targi działały bowiem w systemie tygodniowym, na co wskazują najstarsze zachowane nazwy dzienne osad targowych: Wtorek, Środa, Czwartek, Piątek i Sobota, znane w nazewnictwie różnych ziem Polski średniowiecznej. Zapewne i w Stołpsku był jeden dzień targowy w tygodniu, a mogły wówczas odbywać się także posiedzenia sądu grodowego dla mieszkańców okręgu z udziałem kasztelana grodu. Obok mogła mieścić się szczupła rozmiarami kaplica grodowa; taki przykład przetrwał w Grzebsku w pobliżu grodziska; dużo większy kościół parafialny działa tamże w centrum wsi, być może od czasów lokacji. Kaplica mogła mieścić się w obrębie wałów grodu lub podgrodzia, bowiem należało zapewnić bezpieczeństwo budowli sakralnej z cennym wyposażeniem łatwym do złupienia. Jeśli przy kaplicy rezydował kapelan mający święcenia kapłańskie, to miały miejsce regularne celebracje liturgiczne, jednak mogły być przerwy w odprawianiu mszy, bowiem w gronie kleryków diecezji obejmujących beneficja kościelne bywali w średniowieczu duchowni mający długo święcenia niższe. Można zatem sądzić, że raczej chrzest niemowląt i małych dzieci z osad całego okręgu grodowego był praktyką nieprzerwaną i częstą w kaplicy grodowej, mogli go bowiem udzielać także duchowni o święceniach niższych, a Kościół przywiązywał do tego ogromną wagę. Kaplica przy grodzie mogła pełnić funkcję kościoła parafialnego jeszcze po upadku grodu, dopóki pozostawało tam stare centrum osadnicze .
Kiedy nastąpiło przeniesienie osady i kościoła parafialnego w nowe miejsce? Można to łączyć z lokacją wsi na prawie niemieckim (chełmińskim), wytyczeniem regularnych gospodarstw kmiecych o jednej włóce (łanie) w systemie trójpolówki, w której obowiązywał przymus uprawy ziemi przemiennie i jednolicie w każdym z trzech pól. Wydaje się, że można to datować na Zawkrzu w przybliżeniu na drugą połowę XIV w.
……………………………………………………………………………………………
W tym stanie rzeczy przyjmuję, że Mikołaj Stopski dworzanin książęcy należał do elity rodu Boleściców. Stopsk mógł być nadany przez księcia możnemu przodkowi Mikołaja z tegoż rodu, już w pierwszej połowie XIV w., kiedy otrzymał tu nadanie dóbr w 1319 r. Mikołaj kasztelan wyszogrodzki z rodu Grzymałów. Zapewne jeszcze w XIV w. wieś Stopsk została lokowana przez Boleściców na prawie chełmińskim na nowym miejscu i otrzymała drewniany kościół parafialny kontynuujący tu kult św. Wojciecha zapoczątkowany w dawnej kaplicy grodowej.
Parafia stopska mogła jednak nie mieć długo dokumentacji pisanej na posiadane dobra (własność plebańską) i dziesięciny, bo wymagało to zabiegów u biskupów płockich sprawujących tu rządy w XIV w. To mogło ułatwić powstawanie nowych parafii na obrzeżu parafii stopskiej kosztem starego ośrodka. Z tej parafii wyłączono prawdopodobnie całe parafie sąsiednie: Wyszyny (na zachód od Stopska), parafię Szydłowo (na północ od Stopska po bagno Niemyje) i parafię Żmijewo (na wschód od Stopska), a ponadto dużą część parafii Żyromino [Żurominek] na południowy zachód od Stopska i północną część parafii Lekowo
………………………………………………………………………………………………..
Trzy wybrane fragmenty (cytaty bez przypisów) pochodzą z:
Kazimierz Pacuski
Dzieje Stopska/Stupska i okolicy na Zawkrzu w średniowieczu
XVIII tom Ziemi Zawkrzeńskiej
Dodaj komentarz