Dawne opactwo benedyktyńskie na Wzgórzu Tumskim (1863 r.)
W ośrodkach grodowych Mazowsza, znanych z zapiski dziewięcinnej klasztoru mogileńskiego z 1065 r. zostało poświadczonych w dobie późniejszej kilka kościołów pod wezwaniem św. Wojciecha. Były to kościoły w Nasielsku, Raciążu, Serocku i Stupsku (Stołpsku) o trwałych tradycjach kultu św. Wojciecha. W Szreńsku kult ten został potwierdzony słabiej, co ogranicza możliwość retrogresji. Grody we wszystkich tych ośrodkach osadniczych zostały prawdopodobnie zniszczone podczas najazdów pruskich, jaćwieskich i litewskich na Mazowsze w ciągu XII w.
Urząd kasztelana związany z grodem został poświadczony jedynie dla Nasielska (1297 r.), następnie zanikł, oraz dla Raciąża (XII – XVIII w.). Owe ośrodki grodowe należały bez wątpienia do grodów drugiego rzędu, ubezpieczających pogranicze Mazowsza (jak Stołpsk), skraj gęstszego osadnictwa (Raciąż, Nasielsk) czy też węzeł dróg lądowych i wodnych (Serock). Ustępowały one osadniczo i militarnie nie tylko stołecznemu grodowi Mazowsza ale także innym ważniejszym ośrodkom, jak Ciechanów i Wyszogród, które utrzymywały swe znaczenie i później (rolę grodów drewniano-ziemnych przejęły w nich murowane zamki książęce). Trudno tedy wątpić, że owe kościoły ku czci św. Wojciecha w ośrodkach grodowych pojawiły się na Mazowszu później niż kościoły w Ciechanowie (NM Panny i św. Piotra), Wyszogrodzie (św. Jakuba Apostoła), pewno później też niż w Płońsku (św. Michała albo św. Piotra). Kiedy i kto mógł je wystawić ku czci św. Wojciecha? Najwcześniej poświadczony kościół w Nasielsku znalazł się w składzie dóbr klasztoru czerwińskiego: w 1254 r. odnotowano, że klasztor ma Noszylsk et euis capellam, w bulli papieskiej 1155 r. przedstawiono ten stan rzeczy ogólnie, nie wyliczając osobno kościoła: Nasidlzk cum pertinensiis suis. Nadanie Nasielska wraz z dobrze uposażonym kościołem na rzecz fundacji czerwińskiej odnieść już wolno do czasów Krzywoustego, bowiem Bolesław Kędzierzawy w 1161 r. nie wyliczył go wśród dóbr temuż klasztorowi przez siebie nadanych. Fundatorem kościoła w Nasielsku byłby tedy albo Krzywousty albo jeden z jego poprzedników. Dotyczyłoby to zarazem całej grupy owych kościołów grodowych, mogłoby ponadto dotyczyć jeszcze kościoła parafialnego św. Wojciecha w Czerwińsku, który mógł tu pojawić się w momencie fundacji kościoła NM Panny, obsługiwanego przez kanoników regularnych, albo nawet wcześniej.
Za takim rozwiązaniem przemawia też inna obserwacja dotycząca początków sieci kościołów wiejskich na Mazowszu wczesnośredniowiecznym. Z doby późniejszej znamy tu dwa stare kościoły ku czci św. Gotarda: w Pałukach pod Ciechanowem oraz w Szpetalu Dolnym na ziemi dobrzyńskiej (parafia zaliczona do diecezji włocławskiej). Ich powstanie można datować dość dokładnie. Gotard, biskup Hildesheim został kanonizowany w 1132 r., a pielgrzymka Krzywoustego do jego grobu nastąpiła w sierpniu 1135 r. po zjeździe z cesarzem. Pielgrzymka ta rozpoczyna kult św. Gotarda w Polsce i dacie tej powinny być bliskie dwie fundacje na ówczesnym Mazowszu, sięgającym aż po ziemię chełmińską. Żaden z kościołów grodowych nie otrzymał jednak tego wezwania, co wskazywałoby, że powstały one już wcześniej, przed 1135 r. Jeśli najstarsze kościoły w ważniejszych grodach Mazowsza wydają się pochodzić z doby pierwszego stulecia chrystianizacji państwa piastowskiego, to kościoły grodowe ku czci św. Wojciecha byłyby późniejsze, związane z falą ożywienia kultu patrona Gniezna u schyłku XI w. i w pierwszej tercji XII w. Można też sądzić, że fundacja w stołecznym Płocku raczej rozpoczynała niż kończyła proces zakładania kościołów ku czci św. Wojciecha w ośrodkach grodowych Mazowsza.
(*Wezwanie św. Wojciecha (…) dla Stołpska-Stopska (dziś Stupsk) jest zapisane w wizytacji z 1598 r.)
fragment publikacji: Kazimierz Pacuski, Początki benedyktyńskiego opactwa św. Wojciecha na grodzie płockim, Notatki Płockie 1995, 4/165
Dodaj komentarz