Ziemia ciechanowska w XVI w. – podział geograficzny i parafialny

Granicę ziemi ciechanowskiej tworzą zewnętrzne odcinki granic trzech powiatów, wchodzących w skład tej ziemi: ciechanowskiego, przasnyskiego i sąchockiego. Sygnalizujemy trudności w ustaleniu linii granicznej na podstawie rejestrów podatkowych XVI-XVII w. z ziemią różańską, u zbiegu granic trzech powiatów : przasnyskiego, ciechanowskiego oraz makowskiego (por. niżej); źródła skarbowe zaliczały miejscowości pograniczne tego rejonu raz do jednego, raz do drugiego powiatu.

Południowa część ziemi ciechanowskiej, sięgająca Czerwińska nad Wisłą, tworząca powiat sąchocki, zawdzięcza swój skomplikowany kształt u schyłku XVI w. licznym zmianom granicznym, jakie nastąpiły w XV i XVI w. Powiat sąchocki wywodził się z dawnego powiatu czerwińskiego i zapewne pokrywał się z nim terytorialnie. Miejscem odbywania roków sądowych dla tego powiatu stał się Zakroczym, a następnie Płońsk. Po włączeniu w 1495 r. księstwa płockiego wraz z Płońskiem do Korony, został wyznaczony w tymże roku Sąchocin jako nowe miejsce odbywania sądów. Wybór Sąchocina na stolicę powiatu nie zadowolił wszystkich mieszkańców. Część właścicieli dóbr ziemskich położonych na najodleglejszym południowym krańcu powiatu — wśród nich opat czerwiński — uzyskała w latach 1522-1524 zgodę książąt na przyłączenie swych dóbr do ziemi wyszogrodzkiej, jedna wieś Słotwin natomiast weszła w granice powiatu zakroczymskiego. Na styku powiatu sąchockiego z powiatem ciechanowskim obserwujemy w ciągu XVI w. pewną płynność granicy, przejawiającą się w tym, iż nie tylko pojedyncze wsie usytuowane na pograniczu, ale całe kompleksy terytorialne były w jednych latach zaliczane przez władze skarbowe do jednego, w innych latach do drugiego powiatu. Charakterystyczny pod tym wzglę­dem jest obszar parafii Sąchocin, Królewko i Gromadzino; na tym przejściowym terenie leży również wieś Kałęczyn (z parafii Nowe Miasto), której przynależności powiatowej dla XVI w. nie potrafiliśmy ustalić, oraz dwie wsie Niewikl (parafia Gromadzino albo Płońsko), które zlokalizowaliśmy w jednym punkcie. Jedna z nich — Niewikl Wielka położona była w powiecie sąchockim, druga zaś, Niewikl Mała — w powiecie ciechanowskim. W pobliżu tego obszaru, w granicach powiatu sąchockiego leży również wieś Konradziec (parafia Sąchocin), która przejściowo w początkach XVI w., a następnie w końcu XVII w. opłacała pobór łanowego w powiecie ciechanowskim. Do powiatu sąchockiego zaliczono również biskupią wieś Rogatkowo (parafia Krysk), wymienianą w ciągu XVI w. — zapewne mylnie — w rejestrach sąsiedniego powiatu nowomiejskiego (1530, 1531, 1576 r.), której oznaczenie na mapie w tym powiecie spowodowałoby konieczność eksklawy powiatu nowomiejskiego na obszarze powiatu sąchockiego. Przynależność tej wsi do powiatu sąchockiego potwierdza stan z XVIII w. — taryfa dymów z 1789 r.

Podobnie dużą płynność wykazuje w XVI w. styk graniczny powiatów ciechanowskiego i przasnyskiego. Granica ta uległa zmianie formalnie w 1548 r., na skutek petycji szlachty zamieszkującej pogranicze powiatu przasnyskiego, aby dobra jej zostały włączone do powiatu ciechanowskiego ut propinquiori. Zmiana dotyczyła obszaru parafii Zeńbok, Lekowo oraz dwóch wsi z parafii Ciechanów. Poza wymienionymi miejscowościami na pograniczu tych dwóch powiatów leży jeszcze wiele wsi, które w XVI w. rejestry skarbowe zaliczały na przemian raz do powiatu ciechanowskiego, innym razem do powiatu przasnyskiego, a mianowicie: cała grupa przysiółków wsi Żmijewo (w parafii Żmijewo Kościelne)4, oraz 9 wsi z parafii Koziczyno. Do powiatu ciechanowskiego ciążyła również grupa wsi o wspólnej nazwie Umięcino oraz wieś Obręb, która (w pierwszej połowie XVI w., aż do 1552r . włącznie) opłacała pobór w powiecie ciechanowskim. Najbardziej jednak niejasną przynależność powiatową wsi obserwujemy w XVI w. u zbiegu granic trzech powiatów: przasnyskiego, ciechanowskiego i makowskiego (ziemi różańskiej), zwłaszcza na obszarze parafii: Karniewo, Gołymino i Krasne. Mapa wydziela osobnym znakiem najbardziej sporny obszar pomiędzy powiatem ciechanowskim i przasnyskim, na którym nie można było ustalić dla drugiej połowy XVI w. zdecydowanej przewagi zapisów, świadczącej o trwałej przynależności wspomnianych parafii do jednego z tych powiatów. Sygnalizujemy również, że pewna liczba wsi, leżąca poza granicami tego obszaru, przejściowo była zaliczana do sąsiednich powiatów. Są to m.in. wszystkie pozostałe wsie parafii Karniewo na obszarze powiatu makowskiego, które w 1567 r. opłacały pobór w powiecie przasnyskim oraz kilkanaście wsi z obszaru parafii Krasne powiatu przasnyskiego, które sporadycznie występowały także w powiecie ciechanowskim (m.in. grupa wsi Mosaki oraz Zdbyki). Wydaje się, że fakty te są świadectwem braku ostatecznej stabilizacji granicznej na tym terenie oraz dezorientacji władz skarbowych co do właściwej przynależności powiatowej wsi pogranicznych.

Wschodnia granica powiatu przasnyskiego w XVI w. ginęła w olbrzymim kompleksie puszczańskim (ok. 2000 km2), sięgającym granicy pruskiej na północy, a na wschodzie granic ziemi łomżyńskiej i różańskiej. Nie dysponujemy materiałami XVI w., pozwalającymi na rekonstrukcję tej granicy. Należałoby się zastanowić, czy granica administracji państwowej, która wydzielała jednostkę terytorialną zasiedloną przez szlachtę z miejscem sądów ziemskich, już w XVI w. przebiegała przez teren puszczy. Jak wiadomo, puszcza ta (której część później otrzymała nazwę Puszczy Kurpiowskiej) nie miała w XVI w. osadnictwa rolnego j do uroczysk z barciami mieli prawa bartnicy ze wsi — przeważnie królewskich — położonych na skraju obszarów leśnych. Puszcza ta, jako własność panującego, należała do następujących starostw: ciechanowskiego (Puszcza Mazuch z uroczyskami: Sitwa, Leśniska, Pięć Gai, Płodownica), do dzierżawy Płodownica, do starostwa rożańskiego (Puszcza Różańska), do starostwa łomżyńskiego (las Jednaczewo, lasy łomżyńskie, Puszcza Zambrowska, Czerwony Bór). Puszcza Zagajnica była częściowo w gestii starosty łomżyńskiego, częściowo zaś starosty ostrołęckiego. Wydaje się dosyć problematyczne, aby w puszczy, w której nie było jeszcze osadnictwa szlacheckiego, wytyczano już wówczas granice powiatowe. Byłoby to równoznaczne z podleganiem mieszkańców wydzielonych powiatów sądom ziemskim. Raczej było prawdopodobniejsze, iż granice te były ustalane w miarę zasiedlania terenów leśnych. Najwcześniej osadnictwo powiatu przasnyskiego sięgnęło puszczy w strefie północnej, graniczącej z Prusami. Jeszcze u schyłku XVI w. pojawiły się tam nowe wsie, podległe parafii Chorzele (Zaręby i Krukowo), a następnie w XVII w. została tam erygowana parafia w Zarębach, której podlegała szybko zasiedlana okolica. Głębiej w puszczę sięgały osiedla jednodworcze o charakterze przemysłowym, jak np. rudy zakładane nad rzeką Omulew w pierwszych latach XVII w., które — jak Brodowa Łąka i ruda Oborczyska — wkrótce przekształciły się w większe osiedla. Wyjątkiem były osiedla w głębi puszczy, jak Płodownica i Rupino pomiędzy rzekami Omulew, Płodownicą i Grycz . Bardziej na południu osadnictwo powiatu przasnyskiego raczej trzymało się jeszcze w XVII w. linii rzeki Orzyc (wsie Olszewka, Rachujka. i Jednorożec). Rekonstrukcja najwcześniejszych, powstających w miarę rozwoju osadnictwa zapewne w XVII w., jeśli nie w XVIII w., podziałów powiatowych ziemi ciechanowskiej i łomżyńskiej na terenie puszczy, wprowadzonych odrębnym, przerywanym znakiem na MM, opiera się na identyfikacji granic powiatów ewentualnie ziem z granicami starostw XVI-XVII w. oraz na sprawdzeniu zasięgu tak ustalonych powiatów przynależnością administracyjną osadnictwa puszczańskiego, uchwytną dla czasów późniejszych, zwłaszcza dla XVIII w

 

Schemat sieci administracji kościelnej na Mazowszu XVI w.

D E K A N A T C I E C H A N O W S K I (przed 1506 r. część dek. ciechanowskiego, z którego wyodrębniono 2 dekanaty: ciechanowski i przasnyski) Ciechanów, Zembok, Łysakowo, Grudusko, Czernice, Koziczyno, Pałuki, Ciemniewo, Kraszowo, Sońsko, Łopacino, Królewo, Sąchocino, Nowe Miasto, Cieksyno, Nasielsko.

D E K A N A T  P R Z A S N Y S K I (j w .): Przyśnyśz, Węgra, Pawłowo, Dzierzgowo, Krzynowłoga Wlk ., Krzynowłoga Mł., Bogate, Zielona, Krasne, Węgrzynowo, Makowo, Karniewo, Gołymino, Duczymino, Chorzele (erekcja 1551 r.) w 1506 r i 1628 r. została zaliczona do dekanatu przasnyskiego także par. Podosie, nie wizytowana w 1598 r. w archidiakonacie płockim).

 

Żródło: ATLAS HISTORYCZNY POLSKI MAZOWSZE W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU cz. II (link)