Stupsk w pierwszych wiekach naszej ery (tytuł admin)

W Stupsku na południe od Mławy, Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej rozpoczęło badania w 1987 roku. Wtedy założono wykop sondażowy 10 x 5 metrów, potwierdzający występowanie starożytnych obiektów, mimo dużego zniszczenia stanowiska przez okopy z wojny i wybieranie żwiru.
Wzmianki archiwalne dotyczące stanowiska sięgają pierwszej wojny światowej. W 1915 r. niemiecki archeolog A. Gotze prowadził wykopaliskowe badania archeologiczne, odkrywając trzydzieści starożytnych obiektów, w tym groby męskie i żeńskie z pochówkami ciałopalnymi i dodatkowym wyposażeniem (…) A. Niewęgłowski po swojej inspekcji konserwatorskiej w 1956 r. potwierdził silne zniszczenie stanowiska oraz odkrywanie w czasie orki naczyń glinianych ze spalonymi kośćmi i przedmiotów metalowych. Część odkrytych przedmiotów, poza tymi wywiezionymi do Niemiec, znalazła się w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, w muzeach płockich, w Państwowym Liceum Pedagogicznym w Mławie, a następnie w mławskim muzeum, oraz w muzeum ciechanowskim.
Stanowisko położone jest na polu uprawnym rolnika Andrzeja Wilocha, należącym do miejscowości Stupsk (Stupsk Kolonia) na zachód od szosy ze Stupska do Strzałkowa (ok. 600 m od stacji kolejowej w Stupsku). Stanowisko usytułowane jest na płaskim wyniesieniu, którego południowy skłon lekko opada w kierunku strumienia-rzeczki, zwanej Dunajczykiem.
Jest to dwukulturowe, rozległe cmentarzysko, prawdopodobnie zajmujące ponad hektar powierzchni, mocno zniszczone w czasie obydwu wojen światowych oraz późniejsze wybieranie żwiru, a także przez głęboką orkę traktorową(…).  Powojenne wybieranie żwiru zniszczyło ok. 20 arów stanowiska. (…) część tego obszaru (około 6 arów) była przebadana przez niemieckiego archeologa A. Gotzego. Poza żwirowiskiem, na polu ornym zajmowanym przez cmentarzysko, zniszczenia mogą dochodzić do 20% ilości usytuowanych tam obiektów.
Na podstawie dotychczas dostępnych materiałów archeologicznych możemy stwierdzić, że jest to obiekt należący do dwóch kultur: przeworskiej i wielbarskiej; datowany od II w. przed Chrystusem do okresu późnorzymskiego. Zespoły kultury przeworskiej pochodzą z okresu przedrzymskiego i wczesnorzymskiego ( faza A-2 do B-2 włącznie) natomiast zespoły kultury wielbarskiej datowane są na okres późnorzymski (faza C2-D), czyli głównie na trzeci i czwarty wiek. Występują również ślady osadnictwa średniowiecznego (jamy z fragmentami ceramiki). Niektóre obiekty, to pozostałości po zniszczonych grobach ciałopalnych, trudne lub niemożliwe do klasyfikacji kulturowej i chronologicznej ze względu na stopień zniszczenia i brak charakterystycznych materiałów.
Przykładem najstarszej fazy cmentarzyska przeworskiego jest dobrze wyposażony grób pełnozbrojnego wojownika, oznaczony nr 20/88, jamowy, obsypany stosem. (…) Z wczesnych zespołów kultury przeworskiej z bronią na uwagę zasługuje grób nr 1/91; ciałopalny, popielnicowy, obsypany stosem, zawierający w dużym czarnym, spękanym glinianym naczyniu popielnicy, poza spalonymi kośćmi ludzkimi, żelazne przedmioty: liściowaty grot włóczni, nóż, sprzączkę z przedłużonym kolcem (?), zapinkę typu M, a także dwie gliniane czarki, z których jedna zdobiona jest zaplatanymi trójkątami z ciągłych linii.
Przykładami zespołów wczesnorzymskich mogą być groby ciałopalne, popielnicowe, obsypane stosem, oznaczone nr 22/89 i 4/91. Zespół nr 22/89 zawierał, poza liczną ceramiką, trzy wczesne, brązowe zapinki (dwie typu A-236 i jedną wczesną oczkowatą, typu A-45/46), przęślik gliniany, żelazne szydełko i fragment żelaznej igły. Pochówek datowany jest na fazę B1, czyli połowę pierwszego wieku.
Zespół nr 4/91 zawierał czarną spękaną gliniana popielnicę, a w niej, poza spalonymi kośćmi, dwie brązowe zapinki(…) żelazną igłę i żelazne szydło, przęślik gliniany i małe czarne gliniane naczynko, zdobione ornamentem meandrowym, a także  czarne gliniane naczynie z wydzieloną szyjką i pogrubionym wylewem. Zespół należy datować na fazę B1a, czyli pierwszą połowę pierwszego wieku naszej ery.
Ciekawymi przykładami obiektów wczesnorzymskich z fazy B2 są zespoły oznaczone numerami 2/78, 3/87 i 19/88. Są to pochówki ciałopalne, bezpopielnicowe i popielnicowe (nr 3/87), obsypane stosem lub „czyste”. Dodatkowe, dość bogate wyposażenie, świadczy, że są to groby kobiece. Każdy z nich zawierał, poza ceramiką, po dwa gliniane przęśliki, klucz żelazny z kółkiem, okucia i części zamka szkatułki (nr 2 i 3/87). Poza tym w zespole nr 2/87 stwierdziliśmy dwie żelazne zapinki(…) W wyposażeniu stwierdzona także żelazną haczykowatą szpilkę tordowaną, fragment dużej szpili kościanej, nit brązowy.
Zespół nr 3/87 z pochówkiem popielnicowym, zawierał dodatkowo wisiorek opasany z brązu, z kamykiem w środku, paciorek melonowaty barwy niebieskawej oraz fragmenty przepalonych paciorków szklanych.
Natomiast zespół oznaczony nr 19/88, bezpopielnicowy, zawierał dodatkowo dużą część grzebienia kościanego zdobionego ornamentem reliefowym, parę brązowych bransolet zdobionych brodawkowatymi występami, fragmenty dwóch (a może nawet trzech?) brązowych zapinek, zapewne zbliżonych, zapewne zbliżonych do typu A-38(?); dwa nadpalone paciorki melonowate zielonkawo-niebieskie oraz  fragmenty stopionego szkła, a także małe naczynko gliniane ze zwężonym brzegiem wylewu; dodatkowo dwa gliniane ciężarki.
Interesujący jest również zespół oznaczony nr 3/89, zawierający pochówek ciałopalny, bezpopielnicowy, obsypany stosem. W jego wyposażeniu stwierdzono obecność brązowej zapinki mieszanej grupy II/IV, żelaznej sprzączki od pasa z rozwidlonym kolcem, żelaznego blaszkowatego okucia z nitami, a także gliniany przęślik i gliniany „gwiazdkowy” (pięcioramienny) paciorek, oraz dwa przepalone szklane paciorki, w tym melonowaty.
Ponadto w innych zespołach wczesnorzymskich stwierdzono obecność pojedynczych egzemplarzy zapinek zapinek brązowych i żelaznych sprzączek od pasa (gr. 31/88 i 11/89; ciałopalne, bezpopielnicowe, obsypane stosem); kluczy i okuć żelaznych (gr. 16/89 – ciałopalny, bezpopielnicowy, „czysty”).
Interesujący jest zespół, oznaczony nr 10/91, ciałopalny, bezpopielnicowy, obsypany stosem, zawierający dwie duże żelazne ostrogi z mocno wysklepionymi kabłąkami i guziczkowatymi zaczepami zbliżone do typu J.46, oraz nóż żelazny i fragmenty żelaznego imacza z nitami (?).
Wśród ciekawszych zespołów późnorzymskich z fazy C i D, datowanych na trzeci i czwarty wiek, należy wymienić groby ciałopalne oznaczone numerami: 2/88, 10/88, 6/91, 13/91, 14/91, 18/91, 19/91. Wszystkie bezpopielnicowe, obsypane stosem.
Na szczególną uwagę zasługuje zespół nr 10/81, zawiera w swoim wyposażeniu mały nożyk z brązu, nożyce brązowe, znacznie uszkodzoną ostrogę z brązu z haczykowatym kolcem osadzonym na poszerzonej podstawie. Dodatkowo znaleziono brązową okrągłą sprzączkę, fragmenty stopionego brązu, część żelaznego noża (?) oraz mniejsze i większe kawałki przepalonego naczynia szklanego (może pucharka?) i kilka mniejszych, stopionych paciorków szklanych.
Z kolei zespół nr 2/88 zawierał dwie małe brązowe sprzączki, niewielkie srebrne ogniwo (kółeczko) z cienkiego drutu, pięć glinianych, dotąd nie spotykanych, dwustożkowych niewielkich wisiorków (może pierwotnie opasanych nitką srebrną lub brązową), fragmenty stopionego brązu być może z bransolety lub zapinki?, a także dziewięć paciorków, w tym cztery kubooktaedryczne (wieloboczne) z masy szklanej i stopione szkło.
Ciekawy jest również zespół nr 6/91, zawierający dwa duże wisiory kapsułkowate z brązu, części drucikowanej ozdoby z brązowej, sprzączki(?) z brązu i fragmentów drobnych przedmiotów brązowych. W zespole stwierdzono również elementy wieloczęściowego grzebienia kościanego, łączonego na brązowe nity, fragmenty przepalonego szkła zapewne z paciorków oraz dwa fragmenty żelaznego dłutka (?).
Inne, wymienione wyżej, późnorzymskie zespoły zawierały z reguły w swoim wyposażeniu: przęślik gliniany lub dwa (18/91), zapinkę brązową grupy VI/13/91, 14/91, 18/91, 19/91, fragmenty grzebieni łączonych na brązowe nity (12/91, 13/91, 14/91, 19/91) oraz stopione szkło i fragmenty różnego rodzaju paciorków szklanych, na przykład w zespole 18 i 14/91 – paciorki segmentowe i inne. W tym zespole na uwagę zasługuje ozdoba brązowa z zaplatanego drutu w kształcie „oczka”, czyżby zausznica? lub rodzaj kabłączka skroniowego, noszonego na przepasce, na głowie (?). W zespołach nr 7, 15 i 19/91 znaleziono brązowe sprzączki lub ich części z pogrubioną ramą. Zespół oznaczony nr 18/91 zasługuje na uwagę dodatkowo dlatego, że poza dwoma przęślikami dwustożkowatymi i małą, dobrze zachowaną, brązową zapinką kuszowatą, zawierał również kolię różnego rodzaju i barwy paciorków szklanych i z masy szklanej, niestety w większości źle zachowanych lub poważnie uszkodzonych przez wysoką temperaturę. Ciekawostką jest uszkodzony żelazny przedmiot, przypominający dużą owalną sprzączkę z pogrubioną ramą. W kulturze wielbarskiej rzadko zdarza się występowanie przedmiotów żelaznych. Jeżeli już występują, są to pojedyncze żelazne przedmioty, między innymi nożyki, spotykane stosunkowo najczęściej. Ludność kultury wielbarskiej chociaż na co dzień używała różnego rodzaju przedmiotów żelaznych, to jej obyczaj i stosowany obrządek pogrzebowy nie pozwalały na umieszczanie tychże wyrobów, szczególnie broni i narzędzi, w grobach swoich ziomków. Nie używano również żelaza do wyrobu ozdób i różnego rodzaju akcesoriów związanych z noszonym strojem (ubraniem) jak to spotykamy w kulturze przeworskiej na naszym terenie, szczególnie w jej wcześniejszych fazach.
Na szczególną uwagę zasługuje wymieniony wyżej pochówek pełnozbrojnego przedstawiciela kultury przeworskiej, odkryty w trakcie badań ratowniczych, prowadzonych przez mławskie muzeum w 1988 roku w Stupsku (…). Grób oznaczony nr 20/88, ciałopalny, jamowy, obsypany stosem, zawierał części i fragmenty ceramiki z kilku naczyń, oraz fragmenty kości (…) dorosłego mężczyzny. Wśród zgrupowania kości, pod ceramiką, głównie w spodzie jamy grobowej, natrafiono na skupienie metali:

  • długi miecz żelazny w pochwie, podwójnie zgięty (jakby złożony); pochwa nadpalona, mocno skorodowana, spękana, z kabłąkowatą zawieszką,
  • duży grot żelazny włóczni, z wyodrębnionym żeberkiem, regularnie zdjęty (jakby złożony), podobnie jak miecz.
  • półkuliste umbo żelazne typu drugiego według D. Bohnsacka, z nitami,
  • w umbie od tarczy, wypukłą częścią skierowana w dno jamy grobowej, wśród spalonych kości, znaleziono części zapinki późnolateńskiej typu K, nóż żelazny z trójkątnym uchwytem oraz duza żelazną pęsetę – szczypce, rombowatego kształtu,
  • rynienkowate okucia pochwy miecza, okucia rombowate z nitami, blaszane okucia prostokątne.

Wszystkie przedmioty są dość mocno skorodowane, niektóre zachowały się z patyną ogniową.
Wśród naczyń glinianych zachowanych w częściach, wyróżniono:

  • dużą szarą-brązowawą misę z wychylonym, pogrubionym, facetowanym wylewem, z małym uszkiem, płaskim niewielkim dnem, z fragmentami lekko nadpalonymi,
  • szaro-ceglaste naczynie z wydzielonym, charakterystycznym wylewem, z jednym większym „iksowatym” uchem, zdobionym nacięciami, oraz dookolnym paskiem ornamentacyjnym nad załomem brzuśca,
  • naczynia „gruszkowate”, szaro-ceglaste, z obniżonym brzuścem, niewielkim dnem, z uchem zdobionym nacinanym zygzakiem,
  • część dużego, ceglasto-szarego naczynia z uchem, dzbanowatego, z szerokim, wychylonym, facetowanym wylewem. Znaczna część ceramiki była mocno przepalona.

Na tym przykładzie widać wyraźnie, że uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w późnym okresie przedrzymskim ( w tym przypadku w fazie A2, czyli w pierwszym wieku przed Chrystusem – ogólnie rzecz biorąc), znajdowało się pod dużym wpływem uzbrojenia celtyckiego. Widzimy to w składzie zespołów z uzbrojeniem i formach używanej przez daną społeczność broni. Charakterystyczna jest przewaga broni przeznaczonej do walki wręcz, czyli długi miecz, włócznia z długim grotem, a także okuta tarcza, wzmocniona żelaznym umbem w swojej środkowej części. Stosowano również broń pociskową czyli oszczep i łuk. Wpływ oddziaływań celtyckich na sposób prowadzenia walki byłby zauważalny na całym terytorium kultury przeworskiej w jej wczesnych fazach, szczególnie do przełomu er. Później narastają wpływy cywilizacji (kultury) rzymskiej (prowincjonalno-rzymskiej), która w pewnym stopniu nadal upowszechniała zdobycze kultury celtyckiej.
Na północnym Mazowszu w tym czasie zauważalne sa również wpływy kultury oksywskiej, idące od północy, z rejonu dolnej Wisły i Przymorza. Mimo wielu podobieństw pomiędzy obydwoma kulturami, uważanymi przez prof. K. Jażdzewskiego za dwie duże grupy tego samego kręgu kulturowego, z czasem narastają coraz większe różnice. W pierwszym wieku mamy już do czynienia od północy, a w zasadzie od północnego zachodu z kulturą wielbarską, a u nas i na południu nadal z kulturą przeworską.
Przykłady wpływów celtyckich widoczne są w Stupsku, Dobrzankowie gm. Przasnysz (gr. Nr 6, z mieczem typu drugiego i półkulistym umbem od tarczy, oraz gr. Nr 34 z podobnym wyposażeniem), Starych Niemyjach ( Budach Garlińskich), w mniejszym stopniu w Dąbku i Modle ( być może ze względu na znaczne zniszczenia badanych stanowisk), oraz w Strzegowie (znaleziska luźne).
Zauważalne są również wpływy oksywskie w postaci grotów oszczepów z zadziorami, toków – żelaznych okuć dolnych części drzewców włóczni lub oszczepów, częściowo mieczy jednosiecznych, a także w niektórych typach ceramiki zdobionej ornamentem „swastyki” (symbolizującej słońce). Przykłady takich kontaktów znane sa z Modły ( gr. Nr 53/81 w czarnej popielnicy umbo typu B7 i dwa żelazne groty: jeden z zadziorami, drugi z wycinanym liściem; gr. 10/82 – z fragmentem imacza, kabłąkowymi okuciami pochwy miecza i żelazną ostrogą późnolateńską), Dąbka, gm. Stupsk ( gr. 27/94 – popielnicowy, z klamrą taśmowatą zawiaskową), rzadziej ze stanowiska w Stupsku. Oddziaływania kulturowe były wzajemne, również przeworskie na sąsiednie grupy kulturowe. Zdecydowanie jednak przeważały wpływy „idące” z południa, chociaż ich nasilenie w różnych okresach czasu było zmienne, raz narastało, kiedy indziej wyraźnie zmniejszało się, niemalże zamierało.
Dominowały kontakty handlowe dzięki którym rozpowszechniały się nie tylko zdobycze cywilizacji „rzymskiej”, ale przede wszystkim wyroby rzemiosła, różnego rodzaju ozdoby, a nawet gry – czyli styl i sposób spędzania wolnego czasu przez niektóre grupy przywódcze i ich rodziny. Najlepszym tego przykładem jest wymieniony dalej grobowiec książęcy i jego wyposażenie ze Zgliczyna – Pobodzego, gm. Bieżuń. (….)
Ziemia Zawkrzeńska była dosyć gęsto zaludniona. Znaczną jej część zajmowała mławska grupa kultury przeworskiej (tak roboczo ją nazywam), szczególnie prężnie rozwijająca się w pierwszym wieku przed Chrystusem oraz do połowy drugiego wieku naszej ery. Wykazywała ona zdecydowane powiązania we wczesnych fazach z centralnymi terenami (ziemiami) kultury przeworskiej, położonymi w Wielkopolsce i na południowy zachód od Wisły. Później tereny prawobrzeżnego Mazowsza zajęła kultura wielbarska (poczynając od końca drugiego wieku) i w trzecim oraz w czwartym wieku znaleziska z terenu Ziemi Zawkrzeńskiej charakteryzują się cechami typowymi dla fazy cecelskiej tej kultury, zachowując jednak pewną charakterystyczną swoistość.
Dotychczasowe badania, stare i nowe, przyniosły odkrycia około stu dwudziestu stanowisk: osad, cmentarzysk, znalezisk luźnych, należących do obydwu kultur na przestrzeni prawie sześciuset lat. Każde cmentarzysko odpowiadało mieszkańcom jednej lub kilku osad. Gęstość rozmieszczenia osad, liczących po kilka-kilkanaście domostw, rzadko więcej, była zbliżona do dzisiejszego zasiedlenia tego terenu. Nasze badania z ostatnich kilkunastu lat przyniosły wymierne rezultaty. Do zbiorów Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie trafiło kilka tysięcy zabytków archeologicznym i numizmatycznych – również dzięki pomocy kolegów z Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, oraz dzięki zrozumieniu i pomocy mieszkańców Mławy i Ziemi Zawkrzeńskiej. Tylko same badania w Modle, gm. Wiśniewo, dały 425 zespołów z 1470 zabytkami. Stupsk przyniósł plon w postaci 89 zespołów z prawie czterystoma przedmiotami zabytkowymi ( mimo badań niemieckich i dużych zniszczeń spowodowanych wybieraniem żwiru). Natomiast badania w Dąbku, gm. Stupsk, pozwoliły dotychczas uratować 39 zespołów z 175 zabytkami.

Mapa zespołów grobowych Stupska i okolic.

mapka zesp. grobowych

 

 

 

 

 

 

 

 

Fragment publikacji: „Ziemia Zawkrzeńska w pierwszych wiekach naszej ery” Andrzej Grzymkowski  w „Studia i Materiały do Dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej”/ t.II

 

O autorze:
Andrzej Grzymkowski, ur. 1947 w Płońsku, absolwent Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Wieloletni dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej, obecnie kierownik działu archeologii w tej placówce. Działacz samorządowy i regionalny, autor wielu prac popularnonaukowych i naukowych.