Sieć parafialna Diecezji Płockiej wiek „XI – XII kaplice grodowe”
Według badań Kazimierza Pacuskiego wezwanie św. Wojciecha było już wezwaniem kaplicy grodowej w Stupsku a początków parafii można dopatrywać się w wieku XI.
W pierwszym okresie chrystianizacji kraju do początków XII w. włącznie rozwój instytucji kościelnych wiąże się ściśle z ośrodkami administracyjnymi wczesnośredniowiecznego państwa. Ówczesna struktura administracyjna, rozpoznana pełniej przez historyków w ostatnim trzydziestoleciu, złożona była z dwóch szczebli: niższego – okręgu grodowego, na którego czele stał komes grodowy (później kasztelan) zwany po polsku panem (np. pan ciechanowski), oraz wyższego – prowincji na czele której stał komes prowincji (np. Magnus – komes prowincji płockiej).
Najwcześniejszy szczegółowy przekaz źródłowy o podziałach terytorialnych Mazowsza – lista 19 grodów pochodząca z 1065 r., zawarta w tzw. falsyfikacie mogileńskim – jest niewątpliwym świadectwem kształtu terytorialnego podstawowego zrębu osadniczego XI-wiecznej prowincji płockiej, sięgającej od Serocka na wschodzie po Sońsk na zachodzie, czyli od ujścia Bugu do Narwi po ujście Drwęcy do Wisły. Właśnie ten trzon terytorialny jest uważany za właściwą siedzibę plemienną Mazowszan na początku wieków średnich (charakterystyczne groby z obstawą kamienną nie obejmują południowego Mazowsza). Dopiero w połowie XIII wieku ziemia dobrzyńska przestała być częścią tego trzonu (północno) mazowieckiego na skutek akcji militarnej Kazimierza, ks. kujawsko-łęczyckiego, który odebrał młodszemu bratu Siemowitowi ziemię dobrzyńską po linię Skrwy, dodając wówczas przejściowo do swej tytulatury małą „prowincję dobrzyńską”. Na skutek tej zmiany Płock, zajmujący dotychczas centralna pozycję wśród grodów nadwiślańskich tej starej jednostki administracyjnej, znalazł się na skraju księstwa jako stolica Mazowsza, które objęło już swą nazwą także na południe od równoleżnikowego biegu Wisły po dolną Pilicę. Jedynie łączność kościelna ziemi dobrzyńskiej z ośrodkiem płockim pozostała jako trwały relikt wczesnośredniowiecznego zasięgu władztwa mazowieckiego.
Kaplice grodowe, zakładane przy udziale benedyktynów z Mogilna, a zapewne też z opactwa Św. Wojciecha na grodzie płockim (jeśli trafna jest teza o jego wczesnych, XI-wiecznych początkach) rozciągały początkowo swą działalność na całe obszary okręgów grodowych. O związkach z benedyktynami świadczą wyraźnie wezwania tych kaplic, które odtwarzamy w sposób dość pewny, przynajmniej dla niektórych grodów. W stołecznym Płocku, obok klasztornego kościoła benedyktyńskiego Św. Wojciecha, powstałego najpóźniej w początkach XII w., jest poświadczony w 1065 r. kościół Św. Wawrzyńca – żywo czczonego przez rycerstwo polskie, co uchwaliła dla czasów Bolesława Krzywoustego kronika Anonima Galla. Wezwanie św. Wojciecha otrzymały kaplice w Raciążu, Nasielsku, Stopsku, Szreńsku, być może też w Serocku. Wezwanie św. Wawrzyńca spotykamy w Grudowsku (obecnie Grudusk), Zakroczymiu. Ponadto w kaplicy zachowanej na podgrodziu w sąsiedztwie grodziska w Grzebsku utrzymało się wyraźnie benedyktyńskie wezwanie św. Leonarda, obecnie przeniesione na kościół parafialny. W niektórych ośrodkach nie jesteśmy pewni, które wezwanie należy odnieść odo XI-wiecznej kaplicy grodowej ; np. w Sierpcu (dawniej Sieprc) był w późnym średniowieczu poświadczony kościół Św. Wawrzyńca, obok kościoła parafialnego Św. Wita. Lokalizacja kaplicy w ośrodku grodowym zapewne była różna; częściej można ją umiejscowić poza obrębem grodu właściwego na obronnym podgrodziu, co może być również rezultatem dalszej ewolucji, a nie tylko reliktem stanu początkowego. Kapelan grodowy z pewnością zajmował ważną pozycję w kontaktach różnych szczebli administracyjnych z okręgiem z uwagi na znajomość pisma i inne kwalifikacje, jak również rozeznanie stosunków miejscowych. Działalność jego z konieczności musiała koncentrować się w ośrodku grodowym i obejmować silniej osady położone najbliżej kaplicy grodowej.
Źródło: Kazimierz Pacuski Rozwój sieci parafialnej w XI-XVI wieku.
Dodaj komentarz