Stawiając tezę o trwaniu pogranicznego osadnictwa i tradycji podziałów wczesnokasztelańskich w XIII-XIV w., zdaję sobie sprawę z niebezpieczeństwa wynikającego z faktu, iż istnieje duża przerwa między poświadczeniem grodów w Stupsku, Grudusku i Szreńsku w falsyfikacie mogileńskim a następnymi poświadczeniami tych osad pojawiającymi się z wyjątkiem dwóch zapisów dopiero od początku XV w., przy czym nazwy Stupska i Gruduska pojawiają się po prawie trzystuletniej przerwie. Lukę tę można wypełnić odwołując się do źródeł archeologicznych.
W ich świetle przekonanie, że do przełomu XII i XIII w. tutejsze osadnictwo rozwijało się w sposób ciągły, jakkolwiek narażone było na najazdy pruskie, nie budzi wątpliwości. Natomiast udowodnienie, że trwało ono dalej, nie jest łatwe.
Istotny problem sprawia fakt, iż ceraminka z XIII w. nie jest precyzyjnie wyróżniana w materiale archeologicznym pochodzącym z badań AZP i nie mamy pewności, czy nazwy osad pojawiające się w pierwszej połowie XIV w. a zwłaszcza po 1343 r., dotyczą istotnie starszego osadnictwa, a nie osadnictwa reaktywowanego po zażegnaniu niebezpieczeństw najazdów pruskich oraz po ustabilizowaniu się granicy mazowiecko-krzyżackiej. Poważnym utrudnienie jest również brak archeologicznej weryfikacji grodów w Brzozowie Nowym, Dzierzgowie i Czernicach Borowych, o których sądzi się, iż wzniesiono je w XIII w. Jeżeli datowanie to zostanie potwierdzone to należy odrzucić sugerowane w literaturze przedmiotu przypuszczenia lub źródłowo uzasadnić, iż były to siedziby możnowładcze i przyjąć ewentualnie, iż obiekty te wzniesiono jako grody państwowe, albowiem w XIII i XIV w. obowiązywało na Mazowszu regale grodowe, w zakresie działania którego pewne cesje poczyniono tylko, w świetle obecnego stanu badań, dla biskupstwa płockiego.
Jak zatem przedstawia się rozpoznanie osadnictwa skupionego na terytorium stupskim? Poza dowodami natury archeologicznej dysponujemy, od schyłku XIII do połowy XIV w. poświadczeniami ośmiu osad (Dąbek, Kosiny, Otocznia, Wyszyny, Wieczfnia oraz Modła, Nosarzewo, Dębsk) położonymi w pobliżu tego grodu. Powód pojawienia się pierwszych pięciu osad w 1349 r. wynikał wyłącznie z faktu, że miedzy nimi poprowadzono granicę oprawy księżnej Elżbiety płockiej, wdowy po Wacławie. Można zatem przypuszczać, iż i inne osady tego obszaru, których nazwy poświadczone są dopiero w drugiej połowie XIV w. a nawet na początku XV w. mają starszą metrykę. Nie mogę jednak powiedzieć w jakim stopniu poprowadzona między wymienionymi osadami granica nawiązywała do starszych granic kasztelańskich (z kasztelanią szreńską) a w jakim została wyznaczona w momencie wydzielania oprawy księżnej Elżbiety. Późniejsze podziały tylko Kosiny pozostawiają w powiecie szreńskim. To zaś może być kolejnym dowodem na to, że majątkowa kasztelania wyszogrodzka była tworem sztucznym.
Z okolicą Stupska wiąże się jeszcze jedno zagadnienie. W przedstawionych wyżej badaniach Borkiewicz-Celińska nie doceniła dostatecznie faktu początkowego (poświadczonego w latach 1412-1418) – odbywania roków powiatowych w Wyszynach. Mława, miejsce ich późniejszego sprawowania, była miastem założonym na surowym korzeniu, dopiero w 1429r., choć niewątpliwie jej powstanie poprzedzone było istnieniem nieco wcześniejszej osady, skoro sądy powiatowe odbyły się tu już w 1426 r. Próby poszukiwania początków wczesnośredniowiecznej Mławy na wzgórzu Kozielsk i łączenia z Oselzchem, przy wykorzystaniu wezwania św. Wawrzyńca, które nosi tamtejszy kościół, nie powiodły się. Odbywanie najstarszych roków powiatowych w Wyszynach wskazuje na tradycję istnienia w tych okolicy centrum administracyjnego, które później przesunęło się do Mławy. Przy Wyszynach, poświadczonych od 1349 r., znajduje się grodzisko (obecnie na gruntach wsi Wola-Kolonia, wcześniej Wola Szydłowska), powstałe na początku X w. W odległości zaledwie 4 km na południe od niego leży grodzisko w Stupsku (XI-XII w.). Nie wiemy w jakim momencie, czy natychmiast po upadku grodu w Stupsku, czy dopiero w XIV w. lub po zwrocie Zawkrza, z chwilą wprowadzenia nowych podziałów sądowych, powrócono do starego centrum w Wyszynach, choć oczywiście nie do grodu. Przeniesienie sądów powiatowych do leżącej niecałe 10 km na północ Mławy nastąpiło w latach dwudziestych XV w., a powstanie samej Mławy jest związane z uaktywnieniem się szlaków handlowych z Płocka i Ciechanowa do Działdowa, Nidzicy i innych miast państwa zakonnego, choć nie bez znaczenia było istnienie tu małego zgrupowania dóbr książęcych
Dodaj komentarz